Intervistë me Ivan Krastev
Peshçanik
Trampi ka filluar të emërojë njerëzit për përbërjen e ekipit të politikës së jashtme. Çfarë ndryshimi prisni në botë nga kthimi i Trampit në Shtëpinë e Bardhë?
Për mendimin tim, kjo është vetëm pikënisja. Këto zgjedhje nuk befasuan askend. Nuk është fjala këtu se po vjen një president i ri. Ai para së gjithash vjen me një mandat bindës: ka Kongesin dhe Senatin, ndërsa vetë ka fituar shumicën e votave të zgjedhësve, gjë që është simbolikisht me shumë rëndësi. Pra, këto janë zgjedhje pikëkthese, njëlloj si me Ruzveltin ose me Reganin. Edhe në këtë rast do të ketë një konsensus mbi politikën e jashtme në disa fusha të caktuara. Mendoj rreth politikës së emigracionit dhe asaj industriale. Pas mandatit të parë të Trampit e kemi parë këtë konsensus në rivalitetin e Bajdenit me Kinën, por në një mënyrë krejt ndryshe nga sa e sheh Amerika veten në botë.
Nuk besoj se ky do të jetë një president izolacionist megjithëse njerëzit që Trampi po zgjedh për administratën e tij, Marko Rubio dhe të tjerë, kurrsesi nuk janë internacionalistë liberalë. Këta janë njerëz që besojnë në përdorimin selektiv të fuqisë amerikane. Në një mënyrë të njohur, qëndrimi i tyre bazë është se atyre u bëhet vonë vetëm për amerikanët dhe interesat amerikane, ndërsa të tjerët le të përkujdesen për veten.
Nuk është ky vetëm Trampi aktual, ky është edhe Trampi i vitit 2016 – ai në thelb e sheh Amerikën si peng i një bote të udhëhequr nga Amerika. Politikën e tij të jashtme e sheh si lëvizje çlirimtare që e çliron Amerikën nga disa lloje detyrimesh, nga disa klishé ideologjike etj. Në këtë ai është radikalisht i ndryshëm në mënyrën sesi e sheh botën. Nuk është se Amerika dëshiron të dominojë por, sikurse pohon Trampi, në periudhën kur ajo mendon se dominon, ajo është pikërisht peng i aleatëve të saj, madje akoma më shumë se e armiqve.
Le ta pranojmë se keni të drejtë dhe se vërtetë kjo bëhet paradigmë. Si do të duket kjo?
Besoj se Trampi ka një instikt tejet të fortë se shumë gjëra po ndryshojnë. Përshembull, ndyshimet e para janë vetëm demografike. Në vitet pesëdhjetë të shekullit të kaluar, kur pati lindur ideja klasike për Aleancën Veriatlantike, Amerikën në shumicën e saj e përbënin njerëz nga Europa ose nga ata që kishin banuar në Europë për shkak të Luftës së Dytë Botërore. Në njëfarë kuptimi, NATO-ja nuk ishte ndonjëfarë interesi strategjik abstrakt. Përfytyrojeni Nju Jorkun e viteve të fundit 1940, viteve të para 1950: jeni të dëbuar nga Gjermania naziste, emigrantë europianolindorë nga komunizmi, keni edhe liberalë amerikanë. Këtu, le të themi, u gatua tërë ai liberalizmi i Luftës së Ftohtë. Dhe kjo ishte ajo ideologji që e mbante aleancën të bashkuar.
Sot, shumica e njerëzve në kabinetin e Trampit për politikën e jashtme vinë nga Florida, Majami, dhe kjo nuk është e rastësishme sepse keni një shkim të ri mbi botën të bazuar, sëpari në rolin e ri të latino zgjedhësve në zgjedhjet amerikane. Dhe së dyti, në Majami do të shihni emigrantë nga qeveritë progresive. Kur humbisni zgjedhjet në Amerikën Latine, qoftë nëse jeni Bolsonaro ose dikush tjetër, nuk shkoni në Nju Jork, shkoni në Majami. Por ky tip Amerikanësh edhe Europën e sheh ndryshe, sepse gjatë Luftës së Ftohtë, Europa ishte një teatër i centralizuar, e tani teatri i centralizuar është Azia. Pra, nga pikëpamje stratregjike, Europa për Shtetet e Bashkuara nuk është aq e rëndësishme kulturalisht, as strategjikisht.
Pra nga kjo perspektivë, Trampi ka të drejtë, por në këtë rast vendimi duhet të merret nga Europa. Nëse do të rrisim buxhetet ushtarake, nëse tërë ato para do t’i shpenzojmë për blerjen e armëve amerikane? Apo Europa do të përpiqet të krijojë industrinë e saj ushtarake? Tani për tani Europa është pak e shumë e hallakatur nga ajo që po ndodh.
Në librin “Drita e rrejshme“ shqyrtoni temën përse premtimi liberalizmit nuk u realizua, sidomos në Europën Qendrore dhe përse vendet për të cilat dukej se e pranuan atë pas rënies së komunizmit, kohët e fundit kanë hequr dorë nga liberalizmi. Sikur do të duhej t’a shkruanit përsëri këtë libër si do ta përshkruanit kapitullin për Shtetet e Bashkuara në dritën e fitores së Trampit?
Shikoni, për mendimin tim, ekzistojnë tri gjëra me rëndësi për fundin e Luftës së Ftohtë mbi të cilat, pas gjithë këtyre viteve diskutimesh, akoma flitet pak. Njëra është se në vitin 1990 supozohej se bota do të ndryshonte, por Perëndimi do të mbetej i njejtë. Gjatë kohës së Luftës së Ftohtë, komunistët kishin versionin e tyre të së ardhmes, ndërsa liberalët të tyrin. Pastaj erdhi viti 1989 dhe komunistët u çarmatosën ideologjikisht. Përnjëherësh lëvizja nëpër hapësirë do të thoshte si lëvizje nëpër kohë: si bullgar që vinte në Gjermani, nuk është se thjesht kam lëvizur nga një vend në tjetrin, por jam vendosur në të ardhmen time. Në njëfarë mënyre, gjëja e parë për të cilën ishte i vërtetë Trampi ishte ajo që u tha amerikanëve se fundi i Luftës së Ftohtë i ka transformuar ata njëlloj dhe po aq sa edhe Lindjen. Besoni se jeni fitimtar, por a është vërtetë kështu? A nuk është Kina fitimtari më i madh i Lindjes përballë Perëndimit? Ky është një moment kur, për mendimin tim, çdo rregjim politik i madh po hyn në një krizë fundamentale: jo kur humësit ngrenë krye, por kur fitimtari ndjehet si humbës.
Kjo është ajo që Trampi u tha amerikanëve. Gjëja tjetër interesante është, për mendimin, se sa vitit 1989 ishte i pasur nga kjo perspektivë. Sot kujtojmë rënien e Murit të Berlini. Por në vitin 1989 edhe ideologjitë e tjera besonin se kishte ndodhur diçka e madhe dhe e rëndësishme. Bisedoni me islamistët, ata do të të thonë se është ajo që ka ndodhur në Kabul në vitin 1989, ishte hera e parë që islami politik fitoi kundër një superfuqie, kur sovjetikët në thelb qenë të detyruar të tërhiqeshin nga Afganistani.
Organizata e pavarur Levada Center në vitin 2019, kreu një anketim të mendimit publik në Rusi. Njëra nga pyetjet ishte se cila ishte për ata ngjarja më me rëndësi e vitit 1989? U renditën përgjigje të zakonshme – zgjedhjet polake, Tienanmeni, rënia e Murit të Berlini, por shumica e rusëve nënvizonte tërheqjen e trupave sovjetike nga Afganistani. Tienanmeni, deri diku në mesin e viteve 90-të ishte simbol i mossuksesit të demokratizimit në Kinë. Por ishte një mossukses i përkohëshëm. Tani atë ngjarje kinezët e lartësojnë si demonstrim të rezistencës dhe fuqisë së sistemit komunist në krahasim me Perëndimin, në mënyrë të veçantë në ndarjen e kapitalizmit nga demokracia. Nga ana tjetër, viti 1989 ishte edhe viti kur Ilon Masku braktisi Afrikën e Jugut, dhe viti kur Millosheviçi mbajti fjalimin e tij politik në Kosovë duke krijuar një standart të ri të nacionalizmit të pas Luftës së Ftohtë.
Më ndihmoni të kuptoj se çfarë ndryshimesh të vazhdueshme mund t’i sjellë Trampi Shteteve të Bashkuara dhe rolit të cilin qëndrimi liberal ndaj botës ka në politikën amerikane. Krahas çështjes së emigracionit, si do të duket Amerika ndryshe pas 20 apo 30 vjetësh? Çfarë do të ndryshojë, dhe çfarë do të mbetet po ashtu si edhe sot?
Europianët e këtyre ditëve e kuptojnë më me vështirësi Amerikën sesa para 30 vjetësh. Shtetet e Bashkuara kanë lëvizur demografikisht dhe politikisht në një drejtim tjetër. Por, ka gjithsesi gjëra të përbashkëta. Ajo që dimë është se nga vendi si puna e Polonisë ose Hungarisë është se nuk është njëlloj që ta rrëzosh një lider populist dhe ta rizgjedhësh për herë të dytë pas njëfarë kohe kur ai e ka kaluar në opozitë. Kaçinski që pati ardhur në pushtet në vitin 2015, ndryshonte shumë nga Kaçinksi i vitit 2004. Meqë ra fjala, edhe Tusku që pati fituar ndaj Kacinskit në vitin 2007, është shumë ndryshe nga Tusku që fitoi kundër Kaçinskit në vitin 2024. Ajo që ju nuk mundeni më është se kundër Trampit luftoni me premisën se ju jeni partia e normalitetit. Normaliteti nuk është më i rëndësishëm sepse ka dalë në skenë një normalitet i ri. Për mendimin tim, ishte pak a shumë interesante të shihej se deri në ç’masë disa fjalë magjike si puna e fashizmit dhe të tjera njëjta me të nuk patën efekt në fundin e kësaj fushate. Me që ra fjala, njerëzit pohonin se demokracia është e kërcënuar në Pensilvani, por shumica e tyre votuan për Trampin dhe jo kundër tij.
Pra, këto zgjedhje do të duhej të na imponojë t’a reinterpretojmë 2016-ën. Për këto zgjedhje ishte e menduar të konsideroheshin si një aberacion. Tani nuk është më kështu.
Absolutisht. Zgjedhjet e vitit 2016 ishin befasi. Opozita, partia demokratike, nuk mundi ta kundërshtonte Trampin në të njëjtën mënyrë si e pati kundërshtuar në vitin 2016. Dhe jo vetëm se ai atëbotë nuk kishte lëvizjen e tij, nuk e kishte të qartë se çfarë është mandati, por nuk kishte as agjendë. Duket qartë se tani po hyjmë në një periudhë krejtësisht ndryshe.
Në njëfarë mënyre të ditur, ky lloj ndryshimi përfaqëson presion të madh ndaj tij për të ndryshuar vetveten. Një gjë e tillë, nevoja për ndryshim, qëndron edhe para Europës. Ëeshtë gjë tjetër se cila do të ndryshojë dhe, për mendimin tim, ç’është më interesantja, është se, veçanërisht në Shtetet e Bashkuara, do të vijë puna deri te presioni i fortë ndaj institucioneve. Tramoi vjen tani si fuqi revolucionare dhe në thelb është shumë mosbesues ndaj institucioneve amerikane. Dëshiron t’ua çjerrë maskën. Mënyra sesi ai flet mbi institucionet nuk ndryshon shumë nga ajo e partive të ndryshme revolucionare të së majtës apo të së djathtës. Një nga institucionet që i ka bërë më shumë rezistencë në periudhën 2016-2020 është, natyrisht, ushtria. Shohim shumë ndryshime në ushtri, në kuadrin ushtarak dhe kështu më tej. Ky është një ndryshim i stërmadh. Pra, Amerika do të ketë, njëfarë versioni, të butë natyrisht, të 1989-ës europianolindore. Ky është ndryshimi i elitave. Ndryshime në mënyrën sesi e ndërtoni karrierën tuaj, Disa gjëra që deri dje ishin për ju përparësi, sot i shihni si mangësi. Përnjëherësh do ta kuptoni se dallimet mes demokratëve dhe republikanëve po zvoglohen.
Si edhe ju, besoj se kjo është erë e re. Në pragun e zgjedhjeve, kam për cituar përsëri librin e vjetër të Hantingtonit, “Premtimi i disharmonisë“. Ky libër është në thelb refleksioni i tij mbi ngjarjet në Amerikë në atë kohë, me argumentin kryesor se politika amerikane nuk është e bazuar në polarizimin mes së djthtës dhe së majtës, por në një masë të madhe është e strukturuar rreth premtimit për ëndërrën amerikane dhe zhgënjimit prej saj. Dëgjoni, disa nga sulmet ndaj sistemit politik amerikan kësaj here nuk vinë detyrimisht nga premtimi për ëndërrën amerikane. Ëndrra amerikane u pat kundërshtuar si nga e majta ashtu edhe nga e djathta. Besoj se kjo është një situatë e re. Për këtë, disa klishé të vjetra, disa strategji të vjetra nuk do të jenë të sukseshme. janë pikëpyetje e madhe ndarjet e reja që u shfaqën në këto zgjedhje, në mënyrë të veçantë ato të të arsimuarve dhe gjinore. Kjo është një botë e re politike, për mendimin tim, që vjen me një gjeneratë të re politike dhe me kuptime të reja të gjërave.
Duket se, për Trampin tani ështe e qartë se çfarë dëshiron të bëjë kur të marrë pushtetin. Ka një vetëdijë shumë më të mirë mbi atë se deri ku shtrihen kufinjtë e fuqisë së tij, me njerëzit në burokracinë federale ose në ushtri, të cilët i konsideron jo mjaftueshëm luajalë ndaj agjendës së tij politike. Megjithatë, ajo që ShBA-të i dallon nga Hungaria, përshembull. Është fakti se demokracia amerikane është shumë më e vjetër, se korporatat dhe mediat janë tejet më pak të varura nga subvencionet qeveritare, se ekziston një traditë e gjatë e kontrollit civil mbi ushtrinë. Si përputhet në këtë Trampi i organizuar tashmë më mirë, më i vendosur të gërryejë kontrollin e mekanizmit të pushtetit?
Keni plotësisht të drejtë. E para, pas zgjedhjeve të vitit 2016, takimi i Trampit me fuqinë ishte si takim në errësirë. Ai nuk e dinte me saktësi se çfarë donte, e fuqia nuk e dinte cili është ai. Natyrisht, Shtetet e Bashkuara nuk do të transformohen në Hungari. Amerika është shtete federal me administratë shumë të decentralizuar. Hungaria është shoqëri shumë homogjene nga ana etnike, në përmasa shumë më ndryshe. Orbani, si rezultat i sistemit zgjedhor pati shumicën kushtetuese. Shkroi një kushtetutë të re. Kjo është diçka plotësisht tjetër. Natyra e ekonomisë është shumë më ndryshe. Madje edhe sikur Shtete e Bashkuara të ecin në një rrugë të gabuar, madje edhe nëse bëhen shtet autoktatik, kjo do të ndryshonte plotësisht me Hungarinë. Por kjo nuk do të thotë se një gjë e tillë nuk ka për të ndodhur kurrë në Amerikë. Besoj se mund të ndodhë kudo.
Nuk është problem se kemi më shumë rregjime autokratike sesa demokraci. Problemi i vërtetë është se nuk është e lehtë të dallosh rregjimin autokratik nga demokracia. Flasim këtu për Indinë, për Turqinë, mund të flasim për Shtetet e Bashkuara. A ju kujtohet ai gjykatësi që pati thënë për pornografinë: “Nuk mund t’a definoj, por e di se çfarë është kur e shoh”. Me autoritarizmin sot është plotësisht e kundërta: Megjithëse e kemi të lehtë t’a definojmë, nuk jemi të sigurtë se mund t’a njohim. Për mendimin tim kjo është shumë e rëndësishme sepse që t’a kuptoni Trampin, e në mënyrë të veçantë nëse dëshironi t’i kundërviheni, duhet të jeni shumë konkretë. Nuk luftoni kundër ndonjëfarë prirje autoritare universale, por kundër rrethanave konkrete në shoqërinë amerikane dhe asaj që ndodh në shtresën e saj institucionale.
A ka ardhur koha që ne që besojmë te liberalizmi filozofik të marrim rolin e autsajderit, të fuqisë që sulmon qendrën, apo përkundrazi, nëse duhet të stabilizojmë institucionet në mënyrë që të forcojmë rendin të cilit i kërcënohet sulmi nga Shtëpia e Bardhë?
Kur vjen puna për çështje politike, zakonisht njerëzit merren si me njërën ashtu edhe me tjetrën, intelektualisht, nëse e definojmë kështu kohën në të cilën po hyjmë. Nëse gjithçka do të jetë në përputhje me Kushtetutën, Trampi do të qëndrojë në pushtet për katër vite. Me që ra fjala, edhe në këtë rast ShBA-të ndryshojnë nga Hungaria dhe Polonia, ku Orbani dhe Kaçinjski mund të qëndrojnë kryeministra sa t’u dojë qejfi sepse nuk ka kufizime juridike.
Por, mendoj se nuk ka asgjë më të keqe në politikë se të mbrosh status quonë e cila nuk fuksionon, që nuk e ekziston. Ka një dallim të madh mes mbrojtjes së vlerave dhe mbrojtjes së status quosë. Por ndodh, pak a shumë shpesh, që njerëzit bëjnë sikur po mbrojnë vlerat, kur në fakt mbrojnë status quonë. Demokracia është shoqëri eksperimentale. Demokracia ndryshon vazhdimisht. Pra, nga kjo perspektivë, gabimi më i madh është mbrojtja e demokracisë sikur po mbroni një kështjellë. Shikoni, ndryshime do të ketë. Dhe disa ndryshime që do të bëjë Trampi do të jenë, për mendimin tim, shumë të rrezikshme dhe jo të mirëpritura. Por, do të ketë edhe ndryshime të cilat ndoshta, parë një një periudhë afatgjatë, do të konsiderohen si hapje e mundësive që sot nuk i kemi. Por duhet të përpiqemi ta shohim veten si palë e ndryshimeve. Por nuk është e mjaftueshme që pala po ndryshon, por duhet të thotë se çfarë ndryshimesh.
Bajdeni nuk ishte nga ata që bënte normalitetin. Bëri diçka më radikale. Tha se kovidi ishte pothuajse si Depresioni i Madh apo Lufta e Dytë Botërore. Diçka që mund ta ndryshojë shoqërinë. Kjo mund të rikthejë idenë e qeverisë së madhe. Njerëzit vërtetët kanë nevojë për shtetin social. Bajdeni shpenzoi sasi të pabesueshme parash dhe në thelb nisi me investime të mëdha publike. Dhe deri në dështimin e tij gjatë debatit të TV, njerëzit flisnin për të si për një nga presidentët më treansformatorë pas Ruzveltit. Shtrohet pyetja përse këto lëvizje nuk patën efekt politik në këto zgjedhje? Sepse zgjedhësit nuk mbështetën Kamala Harisin, por transformimin e Bajdenit? Njëlloj është puna edhe me politikën e jashtme. Politika e Bajdenit ishte “demokracia kundër autoritarizmit”.
Është koha të përmendim se Bajdeni e mbushi administratën e tij me disa nga diplomatët dhe analistët e politikës së jashtme, për mendimin tim, nga më të mirët që ka Amerika, ose sëpaku Partia Demokrate. Nuk do të keni gjithmonë një kalibër si Bill Bernsi apo Xhek Salivani. Pra, nuk ishte problemi nuk ishte te nivelet mesatare apo mungesa e projekteve. Gabimi qëndronte te vlerësimi i njerëzve.
Çfarë ka ndryshuar në shoqërinë amerikane gjë të cilën ndoshta shumë prej nesh e kanë kuptuar gabim? Edhe nga ky këndvështrim, nuk është e mjaftushme të thuash se të gjithë liberalët duhet t’i kthehen radikalizmit të vitit 1920, ose të bëjnë atë që ka bërë Ruzvelti. Besoj se duhet të jenë parti e ndryshimeve, por fillimisht duhet të përpiqen të mendojnë një ndryshim që është i ndryshëm nga kthimi prapa. Njëlloj frikësohem edhe nga politikat nostalgjike djathtiste dhe nostalgjike majtiste. Në njëfarë kuptimi, duhet marrë në konsideratë shoqëria si diçka e re, me konflikte të një lloji të ri dhe, në njëfarë mënyre, edhe me premtime të reja. Ndoshta unë gaboj, por sikurse duan njerëzit të flasin për kthimin e historisë, unë besoj se është kthyer ideja e së ardhmes, por e ardhmja nuk përjetohet më si shans, por si kërcënim.
Konflikti i së djathtës dhe së majtës është konflikt i dy keyengritjeve për shkak të zhdukjes. Në të majtën, kjo ka të bëjë kryesisht me rrëfimin për ndryshimet klimatike, universaliste. Në të djathtën në një masë të madhe bëhet fjalë për demografinë. Në të majtën simboli i zhdukjes është “njeriu i fundit”, ndërsa në të djathtën “i bardhi i fundit”, amerikani i fundit. Ky kuptim, kjo politikë plotësisht e re do t’i përgjigjet pyetjes çfarë do të thotë të jesh parti e ndryshimeve në erën e Trampit. Sepse nëse keni të drejtë, nëse fillon era e Trampit, ajo do të mbijetojë dhe do të ekzistojë madje edhe atëherë kur demokratët do të kthehen në pushtet pas njëfarë kohe, njëlloj sikurse era e Ruzvletit nuk u përmbyll me ndryshimin e qeverisë së Ruzveltit, as era e Reganit nuk përfundoi me ardhjen e Klintonit, por në njëfarë mënyre u vërtetua me të.
https://ëëë.persuasion.community/p/ivan-krastev-on-the-neë-global-order
