Imzot George Frendo O.P.
Misioni i njerëzve të rinj të Zotit do të ushtrohej në një botë armiqësore ndaj Krishtit dhe dishepujve të vet (QS Gjn 15, 20). Ne mund, pra, të kuptojmë që Shpirti i Shenjtë, të cilin bashkësia e krishterë duhej të merrte, ishte i nevojshëm për të forcuar këtë komunitet në dëshminë që do të mbante para botës. Kjo është ashtu si vetë Jezusi e kishte parathënë. Kjo dhuratë e qëndresës, po ashtu, përfshin edhe dhuratën e urtësisë. Veprat e Apostujve e prezantojne Stefanin të mbushur me guxim dhe urtësi (6, 3, 8, 10). Jezusi kishte premtuar se Shpirti i Shenjtë do të forconte apostujt me guxim kur ata dëshmuan para përndjekësve të tyre (Mt 10, 20), dhe se ata do të mësoheshin se çfarë të thonin (Lk 12, 11-12).
Kur apostujt e gjetën veten në persekutimin e parathënë nga Jezusi, nën udhëheqjen e Pjetrit, të mbushur me Shpirtin e Shenjtë, ata pa frikë dëshmuan për të vërtetën (Veprat 4, 1-13). Kështu bëri Stefani, më vonë “, i mbushur me Shpirtin e Shenjtë” (7, 55). Teofania e dytë e Shpirtit të Shenjtë (4, 31), u zhvillua në kontekstin e një persekutimi kundër të krishterëve (QS 4, 26ff), dhe i inkurajoi ata për të ndjekur misionin e tyre në shpalljen e Lajmit të Mirë.
Në shekullin e dytë, Perandori Septimius Severus inicioi një përndjekje shumë të ashpër dhe sistematike kundër të krishterëve. Por Tertuliani shkroi: “Na vrisni, na torturoni, na dënoni, na bluani në pluhur; padrejtësia juaj është dëshmi se ne jemi të pafajshëm. Prandaj Zoti vuan që ne vuajnë në këtë mënyrë. As mizoria juaj, edhe pse e hollë, nuk ju shërben; kjo është më tepër një sprovë për ne. Aq më shpesh që të mundoheni që të na zvogëloni, aq më shumtë në numër do të rritemi; gjaku i të krishterëve është farë.”1.
PERKUFIZIMI I MARTIRIZIMIT
Toma Akuini zhvilloi një pikëpamje shumë interesante teologjike në Summa Theologiae mbi martirizimin. Ai e konsideron martirizimin si “derdhjen e gjakut të dikujt për hir të Krishtit” dhe si “qëndresën e duhur ndaj vuajtjeve të shkaktuara padrejtësisht”. Këto pohime nënkuptojnë që këto vuajtje të padrejta, nuk janë vetëm diçka që i imponohen autorit, por ato janë pranuar edhe prej tij, “për hir të Krishtit.” Si pasojë, ai konstaton që merita e martirizimit qëndron në përballimin vullnetar të vdekjes, pra, që një person me vullnetin e tij të lirë vuan deri në vdekjen e tij” 2.Akuini e bën të qartë që, që një person që të cilësohet si “martir”, ai duhet të përballet me vdekjen; sepse “i përket martirizimit kur një njëri të dëshmojë besimin e tij, duke e treguar me vepra që përbuz gjithçka të momentit… Për aq kohë sa një njeri ruan jetën e trupit, ai nuk e tregon në vepër se përbuz çdo gjë të lidhur me trupin”3.
Papa Gjon Pali II nënvizon dy dimensione të martirizimit si një dëshmi e besimit. Në rradhë të parë, dëshmon shenjtërinë e ligjit te Zotit, po aq sa edhe një afirmim të paprekshmërisë së rregullit moral. Në rradhë të dytë, tregon në një mënyrë shumë të veçantë dinjitetin personal të një njeriu. “Ky dinjitet nuk duhet të përçmohet kurrë apo të vihet në dyshim, edhe ndaj qëllimeve të mira, me çfarëdolloj vështirësish që i duhet të përballet”, pasi “martirizimi përjashton çdo lloj kuptimi fals apo iluzionar që dikush mund t’ia atribuojë vetes, edhe në raste të jashtëzakonshme, ndaj një akti moralisht të lig në vetvete”4.
Toma Akuini merret me martirizimin në traktatin e tij mbi virtytin e qëndresës, sepse “qëndresa e forcon njeriun në të mirat e virtytit” dhe në martirizim njeriu forcohet vendosmërisht në të mirën e virtytit, që kur ngjizet ndaj besimit dhe drejtësisë, pavarësisht rrezikut kërcënues të vdekjes”5. Vetë fjala “martir” do të thotë dëshmi; martiri është ai që jep dëshmi të besimit të tij dhe të fjalëve të Jezusit: “Dashuri më të madhe nuk ka, sesa ajo e një njeriu që jep jetën për miqtë e tij” (Gjn 15, 13). Pra martirizimi është shfaqja më supreme e dashurisë së Krishtit. Kështu që, duke konsideruar martirizimin si një vepër të qëndresës, Akuini e lidh edhe me besimin dhe dashurinë: “lidhur me besimin si qëllimin në të cilin njeriu forcohet”6 dhe “dashuria tërheq në aktin e martirizimit si motivi i parë dhe kryesor”7. Prandaj “mbi të gjitha veprimet virtuoze, martirizimi është prova më e madhe e perfeksionit të dashurisë”8.
SHKAKU I MARTIRIZIMIT
A është e vërtetë që vetëm besimi mund të jetë shkaku i martirizimit? Kjo është një pikë shumë e rëndësishme për t’u marrë në konsideratë, përderisa nga kjo varet kriteri nëse një person, i cili është vrarë për një kauzë të mirë, mund të konsiderohet një martir. Akuini thotë që “ e vërteta e besimit përfshin jo vetëm besimin e brendshëm, por edhe një shfaqjen e tij, të shprehur jo vetëm me fjalë, ku tjetri rrëfen besimin e tij, por edhe nga veprat, ku tjetri tregon se ka besim… Në këtë mënyrë, të gjitha veprat e virtytshme, për aq sa ato janë të referuara ndaj Zotit, janë shfaqje të besimit ku na bëhet me dije që Zoti kërkon këto vepra nga ne dhe që na shpërblen për to; dhe në këtë mënyrë ato mund të jenë shkaku i martirizimit. Për këtë arsye, Kisha kremton martirizimin e të Bekuarit Gjon Pagëzori, i cili pësoi vdekjen jo për refuzimin për të mohonte besimin, por që qortoi shkeljen e kurorës”9. Dhe ai vazhdon: Një person thuhet se është i Krishtit, jo vetëm për faktin e të pasurit besim në Krishtin, por edhe sepse ai është i nxitur për vepra të virtytshme nga Fryma e Krishtit … Pra, që të vuash si një i krishterë nuk konsiderohet vetëm të vuajë për rrëfimin e besimit, e cila është bërë me anë të fjalëve, por edhe të vuajë çdo lloj punë të mirë që ka bërë për hir të Krishtit”10. Ai kishte deklaruar tashmë se “shumë martirë të shenjtë, falë zellit ndaj besimit të dashurisë vëllazërore, u dorëzuan në martirizim me vullnetin e tyre”11.
Këtu duhet të përmendim rastin e Shën Maksimilian Kolbe. Për një periudhë të gjatë kohore Kongregacioni për Kauzat e Shenjtorëve interpretoi martirizimin në një kuptim shumë të kufizuar, duke përfshirë vetëm ata që u vranë në mënyrë eksplicite në odium fidei, nga urrejtja ndaj besimit të krishterë. Për këtë arsye, kur Maximilian Kolbe do të lumturohej nga Papa Pali VI, Kongregacioni për Kauzat e Shenjtorëve përcaktoi se Kolbe nuk ishte një martir i vërtetë. Kjo u mbajt, edhe pse Papa Pali VI, në ceremoninë e lumnimit të Kolbe në vitin 1971, e quajti atë një “martir i bamirësisë”. Por ky term nuk kishte pozitë në të drejtën e kishës. Në fakt ai nuk u quajt më pas zyrtarisht “martir”, por “rrëfyes”. Kur Papa Gjon Pali II vendosi për ta kanonizuar atë, gjithsesi, ai këmbënguli se urrejtja sistematike dhe shfarosja e popujve, propaganduar nga nazistët, ishte në fakt një akt i urrejtjes së besimit të krishterë. Si pasojë vdekja e Kolbe barazohet me martirizim.
MARTIRIZIMI NË BOTËN E SOTME
Në predikimin me rastin e kanonizimin e Shën Charles Luanga dhe shokët, më 18 tetor, 1964, Papa Pali VI komentoi: “Këta martirë Afrikanë i shtojnë regjistrit të fitimtarëve, siç është Martirologu, një faqe tragjike dhe të madhërishme, vërtet të denjë t’i bashkëngjitet atij regjistri të Afrikës së lashtë, për të cilën ne njerëzit modern, njerëz të fesë së pakët, kemi menduar se nuk do të kishte më kurrë vazhdimësi.” Megjithatë, Papa Gjon Pali II ka deklaruar se martirizimi i krishterë “i ka shoqëruar gjithmonë dhe vazhdon të shoqërojë jetën e Kishës, edhe sot”. Ai deklaroi këtë në 6 gusht, 1993, shumë kohë para lindjes së ISIS dhe të lëvizjeve të tjera të anti-krishtera që ishin shfaqur në dekadën e fundit.
Në një fjalim të tij, Papa Pali VI pyeti: “Çfarë nevoje ka Kisha sot?” Dhe ai u përgjigj se në rrethanat e tanishme “Kisha ka nevojë për burra të fortë”, që është, njerëz të pajisur me virtytin e guximit. Shën Pali kishte paralajmëruar tashmë të krishterët e Romës: “Dhe mos u konformoni me këtë botë”, që nënkupton se jeta e krishterë gjithmonë nënkupton një luftë kundër një mentaliteti të kësaj bote. “Lutja priftërore” e Jezuit tregon shumë qartë këtë kontrast ndërmjet shpirtit së “botës” dhe shpirtit të dishepujve të tij:12: “Nuk lutem për botën, por për ata që ti m’i dhe… Unë ua dorëzova fjalën tënde dhe bota i urreu, pse nuk janë të kësaj bote sikurse as unë nuk i përkas kësaj bote. Nuk po të lutem t’i marrësh prej botës, por t’i ruajsh nga i Keqi. Ata nuk i përkasin botës, sikurse as unë nuk i përkas botës. (Gjn 17, 9.14-16)”.
Në shoqërinë bashkëkohore, martirizimi merr një rëndësi akoma më të madhe dhe të veçantë. Në një botë që është shqyer nga një mentalitet të shekullarizuar, martirizimi i tregon kësaj bote se ka vlera të vërteta që e bëjnë të vlefshme sakrifikicen e jetës së dikujt. Motivi i këtij vetëflijimi, domethënë dashuria për Krishtin
dhe për të vërtetën, e dallon rrënjësisht martirizimin e krishterë nga kamikazët fundamentalistë myslimanë, i cili është vetëvrasje dhe ka për qëllim të hakmarrjen ndaj atyre që janë të ndryshëm.
Për më tepër, shoqëria bashkëkohore është indoktrinuar nga një kulture të re, e “kulturës së mediave”. Si Ipeshkëvi Crispian Hollis ka pohuar: “Ne jemi futur në një botë plastike të telenovelave dhe romancës, në të cilën kënaqësi është e çastit dhe e arritshme pa dhimbje; ne joshemi në një botë të seksit dhe dhunës që lë gjurmët e saj djallëzore për jetën e njeriut të brishtë”. Mediat janë duke propozuar modele të reja të jetës. Modelet e propozuara nga mediat nuk janë shenjtorët, mendimtarët e mëdhenj, heronjtë; ata janë yjet e filmit, të rinjtë e “Big Brother”, djemtë dhe vajzat më seksi. Duke nderuar martirët, Kisha po bie në kundërshtim me këtë mënyrë të re të të menduarit. Ajo na tregon se ka modele të jetës së vërtetë, personat që kërkonin të vërtetën, jetonin për të vërtetën, dhe madje edhe vdiqen për të vërtetën.
Përsëri, po citoj Papa Gjon Palin e II: “Kisha propozon shembullin e shenjtorëve të shumtë, të cilët dëshmuan për të, dhe e mbrojtën të vërtetën morale madje deri në pikën e martirizimit, ose duke preferuar vdekjen sesa kryerjen e një mëkati të vetëm të vdekshëm. Në ngritjen e tyre për nder të altarëve, Kisha ka kanonizuar dëshminë e tyre dhe deklaroi të vërtetën e gjykimit të tyre, sipas të cilit dashuria e Zotit përfshin detyrimin për të respektuar urdhërimet e tij, madje edhe në rrethanat më të tmerrshme, dhe refuzimi për të tradhëtuar ato urdhërime, qoftë edhe për hir të kursimit të jetës së vet”13.
MARTIRËT SHQIPTARË
Në Shqipëri, katolikët dhe ortodoksët nderojnë si martir të parë shqiptar, Shën Astin, i cili ishte ipeshkëv i Durrësit dhe u torturua për vdekje nga fundi i shekullit të parë ose fillimi i shekullit të dytë. Megjithatë, në këtë kontekst unë do t’i referohem atyre që u martirizuan gjatë regjimit komunist të Enver Hoxhës, një stalinist paranojak, i cili imponoi një formë të veçantë të komunizmit, në kuptimin se ajo nuk ishte a-teist, por më tepër një komunizëm anti-teist. Një libër shumë interesant në frëngjisht për persekutimin e Kishës Katolike nën regjimin e tij i titulluar Ils ont voulu tuer Dieu, përkthyer në italisht nën titullin Hanno voluto uccidere Dio, i cili do të thotë “Ata deshën të vrisnin Zotin”. Vetë titulli na tregon shumë për komunizmin anti-teist të Hoxhës.
Hoxha shfaqi një urrejtje të veçantë ndaj katolikëve. Për të ilustruar paragjykimin e tij kundër katolikëve unë mendoj se ja vlen për të lexuar për ju një pasazh nga një bisedë që ai dha në Konferencën e Pezës, në vitin 1984: “Hierarkët katolikë ishin njerëz pa atdhe, vareshin plotësisht nga Vatikani edhe për gjënë më të vogël… Subvencionet e tyre, rrogat e çdo gjë tjetër dilnin nga grabitja që u bëhej besimtarëve në forma dhuratash e deri në detyrimin me forcë të besimtarëve për t’i lënë trashëgim kishës pasuritë e luajtshme dhe të paluajtshme. Të gjithë hierarkët e kishës katolike … ishin të mësuar, të shkolluar me shkollë teologjike, me disiplinë të hekurt, me metodat dhe dredhitë e shtypjes së vullnetit të njerëzve me frikën e zotit … Kisha katolike dhe hierarkia e saj ishin në kulm obskurantiste, konservatore … gjithmonë në aleancë më regjimin reaksionarë … si dhe përpara çdo pushtuesi të huaj që zaptonte Shqipërinë, qofshin këta austro-hungarezë, fashistë italianë ose nazistë gjermanë… Priftërinjtë e mëdhenj ishin agjenturë e dyfishtë – e Vatikanit dhe e pushtuesve italian.”
Aktualisht një proces për lumnimin e 38 martirëve shqiptarë është në proces, të gjithë, përveç dy, të vrarë nga regjimi komunist. Të gjithë ata ishin priftërinj (ose klerikë), me përjashtim të tre besimtarëve laikë dhe një femre njëzet e dy vjeçareje, Marie Tuci, e vrarë barbarisht sepse ajo ishte një katekiste. Kisha ka pasur një përzgjedhje shumë të vëmendshme dhe të rreptë në zgjedhjen e këtyre martirëve. Në fakt priftërinjtë e vrarë gjatë regjimit ishin shumë më shumë se tridhjetë e katër, por Konferenca Ipeshkvore donte të ishte e sigurtë se viktimat ishin me të vërtetë dëshmorë, vrarë “për hir të Krishtit”. Për këtë arsye, nga lista e dëshmorëve, u përjashtuan ata që u ekzekutuan për shkak të simpative politike, për shembull, fashizmi; që do të thotë, për arsye të tjera se ajo e besimit të krishterë.
Renditur i pari në mesin e dëshmorëve është Vinçenc Prendushi, ipeshkvi i fundit i Durrësit. Ai vdiq në burg, por nuk u vra direkt. Unë kam cituar tashmë Shën Tomën, i cili deklaroi se “nocioni i përsosur i martirizimit kërkon që një njeri të vuajë vdekjen për hir të Krishtit”. Megjithatë, duke iu referuar Papa Shën Marcellus i cili vdiq në burg, ai përgjigjet: “Guximi lidhet me rrezikun e vdekjes kryesisht si dhe me rreziqet
e tjera si pasojë; prandaj një person nuk quhet martir thjesht për faktin se ka vuajtur burgim, ose internim, ose konfiskimin e pasurisë së tij, përveç për aq sa këto, të rezultojë në vdekje “14.
Dhe i tillë ishte rasti i Vinçenc Prendushit. Ai u akuzua si “armik i popullit”, “reaksionar”, “spiun i Vatikanit”, dhe i dënuar për njëzet vjet burgim, ku ai ishte torturuar, fyer dhe poshtëruar në shumë mënyra të ndryshme, derisa ai vdiq. Për këtë arsye ai ishte i listuar në mesin e dëshmorëve të tjerë.
Unë do të doja të përfundoja këtë fjalim duke cituar edhe një herë Papa Gjon Palin II: “Besnikëria ndaj ligjit të shenjtë të Zotit, dëshmuar nga vdekja, është një shpallje solemne dhe përkushtimi misionar deri në derdhjen e gjakut, në mënyrë që shkëlqimi i së vërtetës morale mund të shfaqet në sjelljen dhe të menduarit e individëve dhe shoqërisë. Kjo dëshmi e bën një kontribut jashtëzakonisht të çmueshëm në shmangien e shoqërisë civile dhe vetë bashkësive kishtare, nga një rënie me turr në krizën më të rrezikshme që mund të përulë një njeri: konfuzionin në mes të mirës dhe të keqes, e cila e bën të pamundur për të ndërtuar dhe për të ruajtur rendin moral të individëve dhe komuniteteve. Me shembullin e tyre elokuent dhe tërheqës për një jetë të shndërruar plotësisht nga shkëlqimi i së vërtetës morale, martirët dhe, në përgjithësi, të gjithë shenjtërit e Kishës, ndriçojnë çdo periudhë të historisë duke rizgjuar ndjenjen moral të saj. Duke dëshmuar plotësisht të mirën, ata janë një qortim i gjallë për ata që shkelin ligjin”15.
