Dr. Olivera Komar-Antenam
Artikulli “Mali i Zi nga rënia e Jugosllavisë deri në rënien e Milo Gjukanoviqit: A mund të ishte diçka ndryshe… Dhe a mund të kishin mundur Milo dhe Momir të shpëtonin Kosovën për Serbinë” nga Dejan Joviq është një përpjekje për një analizë kundërfaktuale që përfundon duke imagjinuar një histori alternative në të cilën ëndrra serbe është pjesërisht e realizuar nacionalizmi për përputhjen e kufijve shtetërorë të Serbisë me zonën ku jetojnë serbët, pra bashkimin e të ashtuquajturave “troje serbe”. Nga vetë titulli i shkrimit, tashmë është evidente se autori do ta vëzhgojë tërë historinë moderne malazeze nga këndvështrimi i dobisë së saj për realizimin e kësaj ëndrre dhe zgjidhjen përfundimtare të çështjes kombëtare serbe. Edhe pse titulli fokusohet në çështjen e Kosovës, artikulli shpreh keqardhjen për “territoret e tjera serbe” që nuk u “riintegruan” siç ishte rasti me Kroacinë dhe Bosnjën e Hercegovinën sepse mungonte “ndihma dhe pëlqimi i SHBA”. Edhe pse artikulli u krijua me rastin e një ngjarjeje pa dyshim të rëndësishme historike për Malin e Zi, një ngjarje që në fakt shënoi fundin e një epoke – rënien e Milo Gjukanoviqit, ky vend në të vërtetë luan një rol dytësor në të.
Pas një soditjeje jo mjaft të qartë të motivuar për përjashtimin ose jo përjashtimin e Malit të Zi si rast, ne vijmë te problemi kryesor – Joviq pyet veten se çfarë lloj vendi është Mali i Zi. Problemi që e pengon të kuptuarit e tij shtrohet sërish nga pikëpamja e nacionalizmit serb – domethënë, çfarë lloj vendi është ai në të cilin serbët nuk janë “as “komb përbërës” dhe as “minoritet”, edhe pse përqindja e tyre në raport me e gjithë popullsia është më e madhe se disa ‘kombe përbërëse’ të njohura’ (p.sh. kroatët në Bosnje dhe Hercegovinë) dhe më e madhe se të gjitha pakicat në vendet post-jugosllave”. Në këtë mënyrë Joviq fsheh me mjeshtëri qëllimin thelbësor të kësaj vepre propagandistike – propozimin për ndryshimin e strukturës politike të Malit të Zi përmes një farë forme të etno-federatës bazuar në parimin e “konsensusit të dy bashkësive më të mëdha kombëtare” – sipas shembullit të Bosnja dhe Hercegovina ose Maqedonia e Veriut.
Meqenëse nuk është e lehtë nëse shikohen të dhënat nga regjistrimi, të cilat ai vetë i citon, dhe sipas të cilave përqindja e atyre që pretendohet se janë të rrezikuar zvogëlohet me kalimin e kohës, dhe përqindja e atyre që pretendohet se janë të rrezikuar rritet, Joviq shmang të qenit. shprehimisht duke qëndruar me vetëdije në sipërfaqe të argumentit për forcimin e të ashtuquajturit nacionalizëm malazez, i cili i lejon atij ta shpjegojë këtë kërcënim duke “imponuar” identitetin kombëtar të shumicës përmes ndërhyrjes në gjuhë, përmes të ashtuquajturës anti- Jugosllavizmi dhe rishikimi i së kaluarës, dhe përmes preferimit të “KMSH të panjohur kanonikisht”. Artikulli është jashtëzakonisht frymëzues për polemika sepse është i mbushur me gabime dhe mospërputhje historike dhe faktike, por unë do të fokusohem në tre – çështjen e natyrës së Malit të Zi si shtet dhe statusin juridiko-politik të disa bashkësive etnike në të, çështja e imponimit të identitetit nga shumica relative malazeze mbi “të tjerët” nëpërmjet gjuhës, preferenca e një bashkësie fetare ndaj një tjetri dhe të ashtuquajturit anti-jugosllavizëm. Në fund do t’i kthehem natyrës së organizimit politik të Malit të Zi dhe pyetjes pse modeli civil është optimal.
Pra, çfarë lloj vendi është Mali i Zi? Civile. Mali i Zi është shtet civil në të cilin bartësi themelor i sovranitetit është shtetasi, dhe jo ndonjë bashkësi etnike apo bashkësi individuale, pavarësisht nga numri i tyre (neni 2 i Kushtetutës së Malit të Zi – “Transist i sovranitetit është shtetasi që ka shtetësi malazeze” ). Në praktikë, kjo do të thotë se nuk ka kombe konstituive dhe jo-konstituive. Është e vërtetë që serbët në Mal të Zi sot nuk janë as “komb konstituiv” e as “minoritet”, siç thotë Joviqi, por kjo sepse nuk ka kombe përbërës, njësia bazë e sistemit politik është qytetari. Sa i përket statusit të pakicës, edhe pse serbët nuk kualifikohen për statusin e minoritetit për shkak të numrit të tyre (sipas rekomandimeve të Komisionit të Venecias, një komunitet pakicë përkufizohet si një komunitet që përfshin më pak se 15% të popullsisë së përgjithshme), ata, p.sh. , nuk i pengon ata të përdorin fondet e Fondit për Minoritetet. Sido që të jetë, të qenit asnjëri nuk e bën këtë grup më të prekshëm se çdo tjetër, nëse jo më të privilegjuar.
Megjithatë, Jović e vendos natyrën civile të shtetit në thonjëza, duke e shpjeguar atë me fjalët e mëposhtme: “Edhe pse e deklaroi veten “shtet qytetar” dhe Kushtetuta malazeze u shkrua mbi këtë bazë, Mali i Zi në fakt është një shtet shumë i etnizuar. e cila e konsideron si detyrë të saj konsolidimin e identitetit malazez, i cili është ndërtuar rreth idesë së malazezizmit”. Për më tepër, sipas Joviqit, Mali i Zi “shkoi në drejtim të krijimit dhe forcimit të nacionalizmit malazez, i cili i shpalli serbët, jugosllavët dhe të tjerët si “tjetri”. Prandaj, sipas Joviqit, Mali i Zi nuk është “me të vërtetë” civil edhe pse është Kushtetuta e ka vendosur qytetarin si bartës të sovranitetit, prandaj ai duhet të kthehet në shtet të dy kombeve më të mëdha për të mbrojtur “të tjerët”, për shembull jugosllavët (0.19% sipas regjistrimit të 2011). Ne do të vërejmë, megjithëse nuk do të merremi me të tani,
Por le të shqyrtojmë pak argumentin për një shtet tejet të etnizuar që e konsideron si detyrë të konsolidojë identitetin malazez në kurriz të “të tjerëve”. Jovic ofron tre prova, e para prej të cilave është imponimi i gjuhës. Ai thotë se “ne ndërhymë në gjuhën” e cila fillimisht u quajt gjuha amtare, e më vonë gjuha malazeze u standardizua si një nga format policentrike gjuhësore të gjuhës që flitet në rajon. Në tekst, Joviq aludon për faktin se në Malin e Zi një komb është i favorizuar mbi të gjithë të tjerët dhe pyet “çfarë gjuhe flasin boshnjakët, myslimanët dhe serbët në vetë Malin e Zi” dhe “(unë) a kanë edhe ata të drejtën ta quajnë të tyren emri kombëtar i gjuhës (…)”
Ne do të citojmë Kushtetutën e Malit të Zi për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje – “Gjuha zyrtare në Mal të Zi është gjuha malazeze”. Shkronjat cirilike dhe latine janë të barabarta. Gjuhët serbe, boshnjake, shqipe dhe kroate janë gjithashtu në përdorim zyrtar” (neni 13). Pra, çfarë ndodhi? Malazezët, si të gjitha komunitetet e tjera në zonën e gjuhës stokaviane, e standardizuan gjuhën në përputhje me gjuhën e folur dhe e quajti atë malazeze. Përveç kësaj, në përputhje me karakterin civil të shtetit, Kushtetuta specifikonte se të gjitha gjuhët e tjera të rajonit janë gjithashtu në përdorim zyrtar. Gjuha malazeze në një variant standardizoi ndryshimin e zërit, Iotacioni jakobik i bashkëtingëlloreve s, z, d, tic, që në territorin e Malit të Zi paraqet uzusin e gjuhës së folur, por askush nuk detyrohet t’i përdorë ato forma sepse drejtshkrimi lejon përdorimin e dyfisheve.Kjo do të thotë se standardi është “sedi” dhe “sedi”, “vajzë” dhe “vajzë” dhe këto forma përdoren në mënyrë të barabartë, ose të paktën janë përdorur deri vonë. Me fjalë të tjera, ai shtet “nacionalizues” malazez lejoi përdorimin zyrtar të të gjitha gjuhëve në rajon dhe u dha atyre që përdorin gjuhën malazeze një zgjedhje përmes formularëve të dyfishtë.
Ose, kur shpalosni të gjitha piruetat gjuhësore dhe të tjera politiko-juridike të këtij argumenti, mbetet e qartë se cili është, sipas Joviqit, në të vërtetë krimi gjuhësor i shtetit malazez – se ai e standardizoi gjuhën malazeze në përgjithësi, d.m.th. të mos marrë serbishten apo se mbeti i vetmi vend në rajon që përdor serbo-kroatishten e zhdukur.
Sipas Joviqit, një element tjetër me të cilin gjoja u imponohet identiteti malazez serbëve dhe “të tjerëve” është ndërhyrja në interpretimin e së kaluarës. Në këtë kuptim, ai pohon se “sikurse shtetet e tjera post-jugosllave, edhe Mali i Zi (ka) ka filluar ta interpretojë të kaluarën e tij në mënyrë anti-jugosllave”. Ky gjoja anti-jugosllavizëm do të befasonte këdo që e njeh faktin se Mali i Zi është i vetmi vend nga territori i ish-Jugosllavisë. i ngriti një monument Josip Broz Titos në kryeqytetin e Podgoricës në vitin 2018, për të shënuar Ditën e Shtetësisë më 13 korrik, kur në vitin 1941 shpërtheu kryengritja antifashiste, se është krenare për heronjtë e saj kombëtarë me emrin e të cilëve emërtohen institucione të shumta, etj. Çfarë donte të thoshte Joviqi në të vërtetë bëhet e qartë kur kuptojmë se ai në fakt po përdor fjalën “Jugosllavi” si një eufemizëm për “projektin e shtetit serb të madh”.
Duke futur në mënyrë perfide Jugosllavinë socialiste midis dy derivateve jugosllave të idesë së Serbisë së Madhe, Joviqi zëvendëson tezat. Me anulimin e vendimeve të Kuvendit të paligjshëm të Podgoricës, vendimi i të cilit zyrtarizoi aneksimin (në tekstin e tij, “bashkimin”) të Malit të Zi nga ish aleati i saj Serbia, Mali i Zi nuk hoqi dorë nga “Jugosllavia” dhe pse do ta bënte nëse do të ishte pikërisht përmes Jugosllavisë nga viti 1945. dhe veprimtaria e Partisë Komuniste rifitoi subjektivitetin e saj. Kur bëhet fjalë për Republikën Federale të Jugosllavisë dhe bashkimin shtetëror të Serbisë dhe Malit të Zi, referendumi për pavarësinë e vitit 2006 nuk ishte një akt anti-jugosllavizëm, por një hap logjik në rivendosjen e shtetësisë malazeze në situatën e një komuniteti jofunksional. që nuk ishte më jugosllave.
Komenti i rastësishëm i Joviqit për harrimin e burimit të karakterit kombëtar të malazezëve përmes gjoja heqjes dorë nga komunizmi është një aludim shumë i pacipë për idenë fyese se malazezët si komb u krijuan nga komunizmi ose se ata “dolën nga ‘veza’ e Brozit” ,siç ka thënë ish Mitropoliti i Kishës Ortodokse Serbe, Amfilohije Radoviq.
Në fund, kur kaloni gjoja anti-jugosllavizmin malazez, problemi i Joviqit mbetet se Mali i Zi hoqi qartazi dy projekte të pasuksesshme shtetërore të Serbisë së Madhe – aneksimin e territorit të tij përmes bashkimit të pretenduar në 1918 dhe federatave jofunksionale post-jugosllave.
Rrëfimi për elementin e tretë – kishën, Joviq qëllimisht ose nga injoranca fillon me shpërbërjen e Jugosllavisë, duke injoruar plotësisht historinë e organizimit të organizatave fetare në Mal të Zi. Përkatësisht, meqenëse Kisha Ortodokse Serbe, si institucioni kryesor i lidhjes së serbëve në vendet e rajonit, ndërhyn në konsolidimin e nacionalizmit malazez, ajo, sipas Joviqit, filloi ta rrezikojë atë përmes “rregullimit ligjor” dhe duke preferuar ” Kisha Ortodokse Malazeze e panjohur kanonikisht”.
Joviq e shpërfill plotësisht mënyrën se si, pas aneksimit në vitin 1918, u krijua Kisha Ortodokse Serbe në Mal të Zi dhe kisha autoqefale ortodokse malazeze u shfuqizua jokanonikisht, pas së cilës kisha ortodokse serbe e sapothemeluar pushtoi ndërtesat fetare, të cilat shpesh kishin rëndësi politike për popullin malazez përveç atyre fetare . Kjo shpjegon edhe pse fronëzimi i Mitropolitit të Kishës Ortodokse Serbe ishte i mundur në çdo ndërtesë tjetër të ndërtuar pas vitit 1918, në vend të Manastirit të Cetinjes, i cili është selia historike e pushtetit dhe shtetësisë jo vetëm fetare, por edhe politike të Malit të Zi.
Në ortodoksinë, ndryshe nga katolicizmi, me të cilin Joviqi bën një paralele të pasuksesshme, organizimi kishtar ndjek organizimin shtetëror, prandaj rivendosja e shtetit malazez legjitimoi restaurimin e kishës ortodokse malazeze autoqefale. Fatkeqësisht, kjo nuk e inkurajoi, siç pretendon Jović, qeverinë e atëhershme të udhëhequr nga DPS për të ndihmuar këtë proces. Ne te kunderten. Gjatë gjithë kohës që DPS ishte qendra e qeverisë, Kisha Ortodokse Malazeze u injorua plotësisht, ndërsa partitë e qeverisë mbështetën financiarisht dhe në mënyra të tjera ndërtimin e tempujve të SPC-së dhe regjistrimin e paligjshëm të tokave dhe ndërtesave në pronë të kjo kishë. Nëse Joviqi ka ndonjë dëshmi për favorizimin e pretenduar të CPC-së, do të ishte shumë interesante ta shihte atë.
Po ashtu, Joviqi fsheh edhe një herë disa fakte të rëndësishme lidhur me “rrezikimin” e Kishës Ortodokse Serbe përmes rregullimit ligjor të statusit të saj. Së pari, ky ligj nuk e rregullon të drejtën e kësaj kishe për të përdorur dhe kryer shërbime fetare në këto objekte, por është futur në kuadrin ligjor në të njëjtën mënyrë siç është rasti, për shembull, me këtë organizatë fetare në Kroaci. Gjegjësisht, kjo kishë në Kroaci i paguan taksa shtetit, ashtu siç kryhen shërbimet fetare në kishat që si pasuri kulturore janë në pronësi të shtetit kroat. Shtrohet pyetja pse Joviqi, në rastin e Malit të Zi, po vë në pikëpyetje statusin ligjor që pranoi në Kroaci.
Pra, për të përmbledhur argumentin e tretë të Joviqit për imponimin e identitetit malazez përmes veprimeve të kishës, Joviqi në fakt po përpiqet të justifikojë statusin e privilegjuar që ka Kisha Ortodokse Serbe në Mal të Zi, duke iu referuar rastësisht pa asnjë provë “preferencës” së CPC.
Në fund, kur mendon se ka dëshmuar “imponimin” e identitetit kombëtar, Joviqi vë në dukje tezën tashmë mjaft të vjetëruar të “dy nacionalizmave”, e cila në vitet e fundit është përdorur për të shfuqizuar veprimtaritë e Nacionalistët serbë dhe anestezojnë publikun e gjerë: “Përveç kësaj, nacionalistët e të dyja palëve në fakt në një farë mënyre vënë në dyshim ekzistencën e kombit tjetër. Nacionalistët radikalë serbë besojnë se malazezët janë një komunitet rajonal dhe jo kombëtar, ndërsa nacionalistët malazezë besojnë se serbët janë një lloj kategorie politike, jo etnike, pothuajse vetëm një komunitet protestues i atyre malazezëve që nuk e pranuan pavarësinë e Malit të Zi dhe që duan ribashkimin me Serbinë”.
Duke i quajtur ata që besojnë se malazezët janë një bashkësi rajonale dhe jo kombëtare, “nacionalistë radikalë serbë”, Joviq aludon për faktin se ai është një grup i vogël dhe jo një projekt i organizuar ideologjik i udhëhequr nga KPS, por në të cilin udhëheqja shtetërore të Serbisë dhe një sërë partish politike nga Mali i Zi, disa prej të cilave e përkufizojnë veten si mbrojtës të popullit serb dhe disa si parti të qendrës ideologjike, duke përzier me mjeshtëri dimensionet kulturore dhe ekonomike të ideologjisë për të mbuluar aktivitetet e tyre të djathta. me populizëm ekonomik. Si rezultat, ai “grup” sot përfshin mbi 80% të qytetarëve malazezë që e konsiderojnë veten serbë, dhe që besojnë se malazezët janë “në thelb serbë”. Nga ana tjetër, nuk ka as një ide sporadike, e lëre më një ide të organizuar që mohon ekzistencën e serbëve. si kombe të veçanta dhe të drejtën e tyre për t’u deklaruar si të tillë.
Të kthehemi te teza fillestare për përjashtimin dhe jopërjashtueshmërinë e Malit të Zi si rast. Jović veçon faktin se identifikimi kombëtar në Mal të Zi është i paqëndrueshëm dhe se ndarja kombëtare në Mal të Zi nuk është një ndarje midis grupeve etnike, por shpesh brenda të njëjtave familje. Edhe pse nuk ka asgjë të gabuar në këtë, mbetet e paqartë pse kjo do t’i skualifikonte malazezët si komb. Në të njëjtën bazë, ukrainasit apo austriakët, për shembull, nuk mund të klasifikohen si kombe. Por një problem më i madh se ky është fakti që Jović e përdor këtë specifikë në mënyrë selektive.
Ai ia atribuon asaj në fshehtësi mosekzistencën e një kombi të veçantë malazez, por me mjeshtëri shmang t’i atribuojë asaj pavarësie rezultate pozitive për zhvillimin politik të Malit të Zi. Në vend të kësaj, Joviq ia atribuon karakterin civil të Kushtetutës së Malit të Zi dhe zgjidhjen paqësore të mosmarrëveshjes shtetërore në Referendum liberalitetit të elitave serbe në Beograd. Ata, pohon ai, përmes mosndërhyrjes së tyre në punët e brendshme të Malit të Zi, janë përgjegjës për stabilitetin politik që ishte imanent në Mal të Zi pavarësisht ndryshimeve shumë të trazuara politike. Kjo në fakt nuk është e vërtetë. Arsyeja e vetme pse komuniteti serb në Mal të Zi dhe regjimi në Beograd ranë dakord për referendumin për pavarësinë qëndron në faktin se rregullat, me ndërmjetësimin e bashkësisë ndërkombëtare, e cila asokohe nuk ishte në favor të pavarësisë së Malit të Zi, ishte vendosur në atë mënyrë që t’i “dhurojë” komunitetit serb – 10%. Përkatësisht, për të pasur sukses referendumi, ishte e nevojshme që më shumë se 55% e votuesve të dalin për pavarësi, me kusht që të dalin së paku 50% e votuesve të regjistruar. Pjesëmarrja relativisht konstruktive e partive politike që kundërshtojnë pavarësinë në Referendum u shkaktua nga shanset e tyre reale për fitore, gjë që shihet nga rezultati përfundimtar, kur 55.5% e votuesve të regjistruar votuan për pavarësi.
Nëse Joviqi do të kishte një kuptim themelor të natyrës së shoqërisë malazeze dhe nëse do të kishte ndërmend të nxirrte përfundime në mënyrë konsistente, do t’i duhej të pranonte se “specifiteti” i ndarjes kombëtare për të cilën ai flet është një shpjegim pakrahasueshëm më i mirë i këto fenomene. Gjegjësisht, etnofederalizimi për të cilin Joviqi ëndërron është një proces që nënkupton një demarkacion të qartë ndërmjet grupeve etnike, ndërsa koncepti i një shteti civil që u zgjodh në vitin 2007 mundësoi bashkëjetesën paqësore në një shtet etnikisht dhe fetarisht heterogjen. Etnofederalizim me dy mazhorancë, nga të cilët në fazën e dytë do të zbulohet se njëra nuk ekziston, është vetëm një projekt tjetër serbomadh, i evoluar në konceptin e dy në vend të një shteti serb.
Shteti civil është i vetmi model i organizimit politik që mundëson mbijetesën e Malit të Zi dhe të të gjitha grupeve etnike, fetare dhe gjuhësore që jetojnë në të. Do të pajtohemi se viti 2023 nuk mund të jetë më “jugosllav” dhe “antifashist” se kaq.
Përshtati në shqip: Argumentum.al
