Nga Tena Prelec , Sonja Stojanović Gajić
Më shumë se një dështim tragjik i infrastrukturës, shembja e tendës në stacionin hekurudhor të Novi Sadit në nëntor 2024 ishte një simptomë e qartë e qeverisjes kleptokratike që ka përcaktuar sistemin politik dhe ekonomik të Serbisë për më shumë se një dekadë.
Rinovimi i stacionit, pjesë e një shtytjeje të infrastrukturës të mbështetur nga qeveria e financuar nga Kina, u krye në fshehtësi, duke nxitur dyshime për korrupsion, inflacion të kostos dhe favorizim politik. Kur struktura u shemb, duke vrarë 15 persona, u bë e qartë për shumë qytetarë të Serbisë se korrupsioni vret, duke shkaktuar protestat më të mëdha në vend në dekada. Studentët që marshojnë në rrugë dhe një pjesë e madhe e popullatës që i mbështet ata, e shohin fatkeqësinë e Novi Sadit si pasojë e një sistemi në të cilin institucionet publike shërbejnë si një fasadë për pasurimin e të paktëve, duke devijuar vëmendjen e publikut prej tij.
Kleptokracia e Serbisë nuk është vetëm një problem i brendshëm; është një fenomen transnacional i mbështetur nga tre dinamika të ndërlidhura: agjencia lokale e kapjes së shtetit, konkurrenca gjeopolitike dhe mundësitë ndërkombëtare. Agjentët vendas, në këtë rast, janë Partia Përparimtare Serbe (SNS). SNS erdhi në pushtet përmes një sërë zgjedhjesh, të prekura në vetvete nga problemet e thella. Më pas, ajo ripërcaktoi proceset dhe institucionet kryesore të politikave për t’i shërbyer interesave të tyre private. Duke marrë përsipër kontrollin e burimeve shtetërore, sektorit të medias, kapaciteteve vendimmarrëse dhe zbatuese, ata privatizuan shtetin për të siguruar një pozitë të privilegjuar në konkurrencën politike, siç evidentohet në rezolutën e Parlamentit Evropian pas zgjedhjeve të vitit 2023 në Serbi. SNS nuk do të ishte në gjendje ta bënte këtë nëse nuk do të kishte siguruar mbështetjen nga disa partnerë ndërkombëtarë – përfshirë shtetet perëndimore – dhe të sigurohej që të tjerët të shikojnë larg ose të tolerojnë atë që po ndodh.
Kina ishte një partner i dëshiruar për shkak të gatishmërisë së saj për të investuar shpejt në projektet e lidhjes, si fizike ashtu edhe dixhitale, si pjesë e një plani më të gjerë kinez për të ndërtuar një korridor nga Porti i Pireut në Evropën Qendrore. Kina siguroi fonde të konsiderueshme ‘pa fije të lidhura’, përveç varësisë së krijuar nga kreditë, diçka që nuk duket të jetë shqetësuese për këtë qeveri. Këto marrëveshje, si ndërtimi i hekurudhës me shpejtësi të lartë nga Novi Sadi në Subotica, sjellin mundësi për pasurim shtesë, pasi paratë shpenzohen jo vetëm për kompanitë kineze, por edhe për nënkontraktorët lokalë të lidhur me partinë në pushtet.
Studentët protestues kërkojnë publikimin e të gjitha dokumenteve që kanë të bëjnë me projektin, përgjegjësinë për përgjegjësit dhe një hetim transparent, por deri më tani është dhënë më shumë informacion për pjesën kineze të punës sesa për punën e bërë nga nënkontraktorët vendas. Ky është një shembull i asaj që projekti GEO-POWER-EU e kategorizon si kapital gërryes – projekte që jo thjesht sjellin para të huaja, por shfrytëzojnë në mënyrë aktive dobësitë e qeverisjes dhe kontrollin e rrënjosur nga elitat, pavarësisht nga vendi i tyre i origjinës.
Këto investime nuk i imponohen Serbisë; ato krijohen ose mirëpriten nga elitat lokale të cilat përfitojnë nga mungesa e mbikëqyrjes dhe i përdorin ato për të forcuar dominimin e tyre ekonomik dhe politik. Projekti Ujor i Beogradit, një nismë kryesore e qeverisë serbe në partneritet me investitorët e Emiratisë, është një shembull tjetër i qartë se si funksionon kapitali gërryes. Projekti u shty përmes ligjeve të përshtatura duke shpërfillur planifikimin urban, ai shpronësoi tokën nga banorët dhe krijoi një marrëveshje financiare të papërgjegjshme që përfitonte një elitë të vogël.
Problemi, megjithatë, nuk ka të bëjë vetëm me ndikimin rus apo kinez; Bëhet fjalë për një model më të gjerë në të cilin kapitali i huaj, pavarësisht nga origjina, derdhet në projekte jotransparente, të manipuluara politikisht, që anashkalojnë qeverisjen demokratike dhe i bëjnë dëm të konsiderueshëm popullatës dhe mjedisit. Pjesa më e madhe tolerohet nga partnerët perëndimorë, veçanërisht që nga e ashtuquajtura kthesë gjeopolitike në BE, me kusht që agjentët vendas të sillen në përputhje me moton e Franklin Roosevelt: “Ai mund të jetë një bastard, por ai është bastard ynë”. Ngjashëm me një arsyetim të tillë, në vitet e para të qeverisjes, presidenti Vuçiç falsifikoi pajtueshmërinë në një dialog të ndërmjetësuar nga BE-ja për normalizimin e marrëdhënieve me Kosovën, ndonëse herë pas here duke nxitur edhe incidente që më pas do të ndërhynte për t’i qetësuar.
Kjo praktikë e stabilizimokracisë u përmirësua më vonë me marrëveshjet ekonomike me familjen e Trump dhe shtetet kryesore të BE-së si Franca dhe Gjermania, veçanërisht pas rritjes së kundërshtimit të brendshëm ndaj marrëveshjeve korruptive dhe zgjedhjeve jokonkurruese. Qeveria serbe bleu 12 avionë luftarakë Rafale nga Franca, pa akses në të gjitha aplikacionet teknike dhe pa fonde të mjaftueshme për mirëmbajtjen e tyre. Për industrinë gjermane të automobilave, Vuçiç i premtoi akses të privilegjuar në minierën potencialisht më të madhe të litiumit në Evropë, të zbatuar nga Rio Tinto, një shumëkombëshe perëndimore. Ky projekt mund të zvogëlojë varësinë e BE-së nga Kina për minerale kritike, por gjithashtu do të krijonte dëme të konsiderueshme mjedisore në rajon dhe popullsia serbe e ka kundërshtuar atë me forcë përmes protestave në shkallë të gjerë.
BE-ja ka qëndruar kryesisht e heshtur ndaj represionit kundër aktivistëve mjedisorë dhe shoqërisë civile përmes fushatave shpifëse, hetimeve false dhe survejimeve të dokumentuara nga Amnesty International. Për shkak të zhgënjimit me BE-në, protestuesit serbë nuk mbajnë flamuj të BE-së si bashkëmoshatarët e tyre në Gjeorgji. Ndaj partnerëve të saj perëndimorë, SNS u përpoq të përdorte një argument gjeopolitik duke etiketuar si protestat mjedisore kundër projektit të Rio Tintos ashtu edhe protestat e studentëve pas tragjedisë në Novi Sad si të sponsorizuara nga Rusia. Por brenda vendit, ata po ushqenin qëndrime pro-ruse dhe anti-perëndimore në mediat nën kontrollin e tyre, duke justifikuar marrëveshjet gërryese për shkak të tranzicionit të gjelbër ‘të imponuar nga BE-ja’ dhe duke fajësuar protestat si revolucione me ngjyra të sponsorizuara nga perëndimi.
Një korrupsion i tillë i madh i rrënjosur, ose kleptokracia, lulëzon përmes ndërmjetësve ndërkombëtarë – firmave ligjore, institucioneve financiare dhe konsulentëve politikë që sigurojnë pushtetin dhe pastrojnë pasurinë përtej kufijve. Siç është detajuar në Indulging Kleptocracy, kjo rrjetë financash të paligjshme shtrihet thellë në ekonomitë perëndimore, ku ligjet e fshehtësisë dhe boshllëqet rregullatore ofrojnë strehë për kleptokratët. Firmat e PR (mendoni dezinformimin izraelit) dhe konsulentët politikë (mendoni Tony Blair) kanë lustruar mbulesën demokratike të Vuçiqit duke përforcuar kontrollin e tij në pushtet. Elitat serbe e kanalizojnë pasurinë përmes qendrave financiare si Qiproja, Zvicra dhe Emiratet e Bashkuara Arabe, duke shfrytëzuar të njëjtat struktura ligjore dhe bankare perëndimore që mbështesin kleptokracinë në mbarë botën.
Protestat e udhëhequra nga studentët sfidojnë drejtpërdrejt korrupsionin dhe mosndëshkimin e rrënjosur të Serbisë. Ato ekspozojnë një sistem ku elitat nxjerrin pasuri përmes marrëveshjeve të miqve, ku kapitali i huaj nxit korrupsionin në vend të zhvillimit dhe institucionet dështojnë të adresojnë ankesat publike.
Protestuesit mund të mos kërkojnë ndihmën e BE-së, por Brukseli nuk duhet të ndihmojë regjimin e Vuçiqit përmes mosveprimit dhe thirrjeve boshe për dialog. Ai nuk është një partner i besueshëm – i gatshëm ta kthejë Serbinë në një Turqi apo Bjellorusi tjetër për t’iu shmangur përgjegjësisë, ndërkohë që luan kundër njëri-tjetrit konkurrentët e BE-së. Ndikimi i tij shtrihet përtej Serbisë, duke destabilizuar rajonin përmes partive prokurë dhe kontrollit të medias. Nëse Serbia çlirohet nga kapja e shtetit, ajo mund të krijojë një precedent për të gjithë rajonin – por kjo do të kërkonte që BE-ja të vepronte, jo ta mundësonte.
Përshtati në shqip: Argumentum.al
