Sotir ATHANASI
Gruan e moshuar, sapo mbërriti në spital nga azili, e shpunë menjëherë në reanimacion. Në çastin e fundit erdhi edhe djali i saj funksionar në pushtet. Ajo i bëri shenjë infermieres, e cila shtypi butonin e celularit dhe në atë qetësi reanimative u përhapën tingujt e një kënge PËR NËNËN. Shumë e bukur. Tejet e dhimbshme dhe po aq rrëqethëse, edhe pse frëngjisht. Në mbarim të saj nëna, me vështirësi, mundi t’i thotë:
– “Kjo këngë më zgjon çdo mëngjes dhe më kujton që të kam ty, bir. Unë po e lë këtë botë. Por ti interesohu që azilet të kenë ngrohje në dimër, freskim në behar dhe ushqim të mirë për të moshuarit. Se… kur të të sjellin ty këtu, do të vuash. Mua edhe e vdekur do të më dhembë shpirti”.
Pas kësaj, ajo mbylli sytë.
(Marrë nga një bisedë gojore në reanimacion).
Makina na la në autostradë. Ne morëm poshtë monopatin. Këtej zbrisnim përherë. Njëqind metra më tutje ishte shtëpia e tezes sime; një dykatëshe e bollshme, me oborr të shtruar dhe pemë frutore rreth e qark. Për ngritjen e saj një ndihmesë të madhe monetare kishin dhënë djemtë që punonin e jetonin në Itali. Dhe kjo qe derdhur pa kursim, që në themel, siç thuhet. Veçse, do të ishte më e saktë të nënkuptohej, që në projekt, të cilën e kishte siguruar Gentiani, i cili prej motesh jetonte dhe studionte tashmë në Padova. Aty kishte përfunduar vitin e fundit të maturës, arsimin e lartë universitar për inxhinieri elektrike dhe qe emëruar diku në këtë specialitet.
Për vajtjen në Itali të Genit (kështu e thërrisnim të gjithë) unë do të shkruaja edhe një tregim interesant nën titullin kurdisës:
Sfida e një përkthyesi adoleshent.
Kuptohet, isha tre vjet më i madh se ai. Me maturë të mbaruar dhe një kurs për shofer, ku kisha shumë dhunti. Por ajo që spikaste më tepër që në gjimnaz tek unë ishte letërsia dhe hartimet. Nuk është se i qaja, siç edhe m’i cilësonin, por unë shkruaja për shokët e mi dhe kapja thelbësoren e dukurisë, duke u ngritur nga e veçanta për ta përgjithë- suar atë. Dhe kjo qe e mirëpritur jo vetëm nga shoqëria, por edhe nga redaksitë, ku i shpija shkrimet për botim. Edhe ky shkrim mbase flet për një gjë të tillë. Ju, miqtë e mi, do të jeni ata që do të pajtoheni me këtë përfundim ose jo. Pra, provën e kam me Ju.
Gjithsesi, papunësia dhe mungesa e perspektivës më shkurajonin vijueshmërisht. Për më tepër se kisha kryer dhe shërbimin e detyrueshëm ushtarak dhe ankthi ia kishte lënë vendin plogështisë.
Atëherë, le të nisim tregimin tonë:
1.
Ishte fundi i viteve tetëdhjetë të shekullit të shkuar. Vendi ynë, në njëfarë mënyre, po bënte kinse hapjen ndaj botës. Në qytezën ku banonte tezja ime kishte ardhur një grup turistik italian. Ata thjesht kishin lënë gjumin e pasdites në hotelin Adriatik në plazh dhe me një autobus urban kërshëria i kishte sjellë në qytezë.
Atë behar, thuajse çdo javë, grupe të tilla pasonin njëri-tjetrin. Dëshira për të shkuar në Itali, si mua edhe Genit, na digjte gjoksin. Jo si turistë. Aq më pak emigrantë. Kurrsesi të paligjshëm. Por me vizë të rregullt, për të ndjekur studimet. Unë të lartat, kurse Geni të përfundonte maturën në Itali, e cila do ta favorizonte pastaj për në universitet. Sepse ky e zotëronte italishten shkëlqyeshëm. Atë e kishte mësuar thjesht duke ndjekur kanalet italiane në TV, frekuencat e të cilave nuk mund të pengoheshin nga zhurmuesit për arsye strategji-ke.
Për rastësi (dhe fatmirësisht ), atë behar u ndodha edhe unë në qytezën e vogël dhe së bashku me Genin kishim thurur plane. Kinse hapja për ne nuk qe frëngji në “kullën tonë të lartë e të pamposh-tur”. Ajo do të bënte që shikimi ynë të rrokte një pamje të paktën sa një baxhë a mazgallë, se që të komunikoje me turistët, kur dije gjuhën, mjaftonte që ata të kishin ardhur të paorganizuar a si për kënaqësinë e tyre. Dhe këtë e kuptonin të gjithë po t’i shikoje se ata vinin me autobusin urban e jo me Alb-turistin luksoz të hotelit Adriatik në Durrës. Shkurt, njohja me një të huaj mund të bëhej çengel për t’u ngjitur në anijen e tyre të kthimit matanë detit. Por për këtë, veç gjuhës, duhej pak guxim. Ky nuk i mungonte Genit. Rasti qe i për- kryer. Me turistët nuk kishte as përkthyes dhe as ndonjë kalec a sigurims. Duhej shfrytëzuar kjo mundësi vështirë e përsëritshme. Dhe ashtu bëmë.
Të huajt u futën në Pallatin e Kulturës së qytezës dhe kur vunë re se përveç kafes në sallën kryesore, që tymoste nga duhani me të dredhme dhe fytyrave të trembura, shtoju këtyre bufenë mbushur me “ingranazhe”, as coca-co- la, as raft frigoriferik, që të dilnin menjëherë përjashta. Iu drejtuan sheshit përpara kinemasë së vjetër, së cilës nuk i qe bërë asnjë makijazh për të fshehur, në njëfarë mënyre origjinën e saj prej kapanoni të ushtrisë pushtuese fashiste. Më e dhimbshmja, por edhe më sebepi për ndërhyrje qe se ata iu afruan asaj dhe shpërthyen në një gaz kolektiv, kur panë nga larg afishen e filmit që do të shfaqej atë mbrëmje dhe që titullohej:
“Nuk ka paqe nën ullinj”.
Dhe përbri për javën tjetër filmit francez:
“Fan-Fan Tulipan”
Vizitorët e përtejdetit këmbenin shpenguar me njëri-tjetrin dhe gajaseshin. Geni më përkthente zëulur dhe ne, që atë rast prisnim t’u zbrazeshim për shpërfilljen e tyre në dekada karshi vendit tonë, menduam se në këtë pikë duhet t’i thumbonim, ashtu me naivitetin e adoleshencës së Genit.
Së pari t’i përgjigjej ironisë për distancën e prodhimit të filmit dhe shfaqjen e tij pas katër dekadash. Këtë Geni duhet ta bënte dhe të tregonte se ne, megjithatë, dinim më shumë për ta se sa ata për ne. Dhe duhej të nënvizohej, me takt edhe fakti që mund të mos kishin dëgjuar as për historinë e Skënderbeut.
Për të gjitha këto ne kishim folur gjatë me njëri-tjetrin dhe djali i tezes sime, të cilin e kisha edhe shok, ishte thuajse i mbushur.
Kur më në fund të qeshurat e tyre u platitën dhe rà një heshtje, nga ato që s’është lehtë të dalësh kur je zhytur në mallin që të grishin pamjet e filmit e fotot pas qelqeve të kornizës, Geni ndërhyri:
– Më falni, zotërinj!
Ata kthyen kryet papritmas dhe nuk u besohej që zëri kishte dalë nga ai djalë trup’paktë, por tejet tërheqës, me ata flokë rënë mbi ballë, pranë vetullave që u bënin strehë syve të tij të qeshur.
– Më falni! – përsëriti ai, – dëgjova të flisni për këtë film tuajin prodhuar katër dekada më parë.
– Po, pikërisht.
– Lejomëni, zotërinj të nderuar, T’ju shpjegoj diçka, se siç po shoh, nuk e keni marrë me vete as përkthyesin.
Ata tundën kryet dhe panë me dashamirësi. Dikush nxori nga çanta, ku mbante aparatin fotografik, një stilolaps për t’ia dhuruar, por Geni nuk e pranoi. Kjo e rriti interesin për të dëgjuar sfidën. Se për të tillë e morën ndërhyrjen. Dhe, duhet ta pranojmë që: në mos ishte ftesë për debat, për çfarë mund të qe ajo ndërhyrje, megjithatë?
– Edhe dritës së yjeve, zotërinj, i duhet dekada, të bjerë mbi planetin tonë. Por ajo vjen. Dhe ne këtë e dimë nga Galileu juaj, zotërinj vizitorë. Kurse filmat tuaj të rinj dashkan dyzet vjet të mbërrijnë te ne edhe pse s’jemi më shumë se dyzet kilometra ujë larg jush. Dhe kjo s’do ta bënte aspak për të qeshur Galileun, zotërinj të nderuar. Mbase do të ulërinte si përpara turrës së druve, ku e kishte vënë inkuizicioni.
E papritura qe e plotë dhe e menjëhershme. Dikush, i befasuar, tha:
– E dini se ç’po thoni, djalosh?
Shikimi i italianit fliste më shumë se fjala. Atë e befasoi gjithçka dëgjoi nga ai çunak, por më tepër e çuditi formimi. Pickimi i tij ishte si një thumb pa kokë. Drejtimi e sidomos vrulli qe nisur për thellë: aty ku rri shpirti përçmues e dremit.
Geni do të vazhdonte duke kapur anën më të paimagjinuar nga askush për këtë tekst:
– E di, zotërinj. E di që, po t’i dëgjonte këto fjalë ambasadori juaj supershpërfillës, do të shkonte në Ministrinë tonë të Jashtme të dërgonte një notë proteste dhe mua do të më fusnin në burg, ku do të më nxihej jeta si shumë të rinjve pak më të rritur se unë.
U dëgjuan shumë zëra njëherësh, në mbështetje të Genit, por edhe të kësaj sjelljeje sa të natyrshme, po aq edhe diplomatike.
Unë fërgëlloja si Odiseja, që më në fund po shihte se po zbatohej një plan lufte përpiluar nga mendja e tij.
Dikush nga turistët, që më vonë do të mësohej se quhej Adriano dhe se veç të tjerash, ishte edhe gazetar, pyeti:
– Përse duhej t’iu kushtonim vëmendje juve, djalosh?
– Për shumë gjëra, zotëri. Mbase edhe vetëm për atë se Papa juaj në Vatikan heroin tonë kombëtar Skënderbeun e ka quajtur “Kalorës të Krishterimit”. Dhe se në Apoloninë tonë ka rrugëtuar Shën Pjetri përpara se të shkonte në Romë ku dhe e kishin thirrur. Apo edhe për atë që në vendin tonë, zotërinj të nderuar, studioi dikur OKTAVIAN AUGUST.
– Shkuat shumë larg, vogëlush.
– Mbase, zotërinj. Por kur heroi ynë mori një emblemë të tillë, do të duheshin edhe njëqind vjet që të lindte i madhi i qiejve Galileo Galileu. Kurse Koperniku, falë këtij Kalorësi të Krishterimit do të studionte i qetë një dekadë a dy më pas në Bolonjë e Padova… Përsëri doni të afrohem edhe ca, zotërinj?
– Prego.
– A e keni pyetur veten, zotërinj, përse Barezi e ndihmoi Xhuzepe Verdin?
Pas kësaj shprehjeje, që ne e kishim rrahur me njëri-tjetrin, ata shpërthyen në duartrokitje dhe nisën ta përqafojnë Genin, por filluan edhe nga pyetjet se ku e kishte mësuar kaq mirë italishten, apo edhe nëse dëshironte të vazhdonte studimet në Itali. Si dhe ç’thoshin prindërit për këtë.
Atëherë akoma s’kishin ndodhur largimet biblike me anije.
Këto kujtoja atë ditë, tek zbrisnim monopatin për te shtëpia e tezes.
Geni në ato që tha kishte plot pasaktësira që ia diktoi një vetëemocion i brëndshëm e një hutim i natyrshëm për të rreshtuar argumentet.
Gazetari Adriano do t’i dërgonte një garanci dhe Geni në shtator do të shkonte në Padova.
Rinisi për të një jetë e re. Të gjitha këto i përkisnin tashmë së shkuarës.
2)
Qe muaji prill. Pemët kishin çelur dhe bari ishte rritur goxha. Një grua plakë kulloste lopën këtyre djerrave. S’ishte fshatare, por qe bërë e tillë. Ajo na pa nga larg tek po vareshim tatëpjetë atij shtegu dhe i tërhoqi litarin kafshës që të shkonte në anën tjetër të asaj njomishteje joshëse.
Livadhi djerrë qe tokë mbujake. Kafsha parapëlqente ajkësinë dhe s’fryhej së ngrëni deri në harbim. Prandaj me vrik lëvizi kokën rrëmbimthi dhe e moshuara sakaq ra në ledh. Shtizat me gjithë thurjen e çorapeve gati e shpuan dhe si dy shigjeta iu kryqëzuan në gjoks për të formuar një kryq. Plaka tha diçka të pakuptueshme që përfundoi me fjalët, o Zot. Mbase mund të ketë parë kryqin dhe ka kërkuar ndihmën e Zotit, për ta marrë në krahët e tij, se lutej për të. Lëmshi prej leshi, që i ra nga xhepi i përparëses, u rrokullis një a dy metra dhe u gjend përpara gojës së kafshës, e cila në çast e ndali kullotjen. Ktheu kryet nga e zonja. Sikur desh diç të shprehte. Se plaka zgjati dorën të cilën lopa i kaloi gjuhën dhe ia lëpiu. Se lopa s’kishte viç. As plaka s’kishte djalë. Një copë litar lidhte jetët e tyre.
Plaka si rregulloi shtizat në gjoks dhe si tërhoqi litarin, u nis përpara. Barngrënësja, si ndonjë shqerkë manare, i vajti pas e bindur. Midis tyre qe vendosur harmonia.
Ne, ngadalësuam hapat dhe i lamë kohë që ajo të kalonte në anën tjetër të kullotës. Babai ndezi një cigare. Mamaja u kujtua të heqë këpucët me taka dhe veshi një palë të sheshta, që i mbante në qese plasmasi të futura në çantë.Se e dinim: plaka nuk dëshironte të takonte njeri. Nuk i pëlqente të bisedonte me kërkënd. Gjithë ditën merrej me lopën, të cilën e milte çdo mëngjes. Qumështin ua shpërndante me shishet e tyre komshinjve. Në gardhin e gjithkujt, ajo bënte nga një shenjë me bixhak, duke hequr pak lëvozhgë nga druri, që në fund të javës të numëronte shenjat e ato t’i kthente në të holla. Kjo ndodhte të dielave dhe të nesërmen shkonte te dyqani i ushqimeve të paguante veresiet. Qe shumë e rregullt. Ashtu, kryeulur, çapitej e fliste me vete. Ndodhte rrallë, shumë rrallë, të këmbente me dikë refrenin e saj të zakonshëm si përgjigje të pyetjes:
– Ç’bën, mëmë Marie?
– Ç’të bëj, ja s’po mbaroj dot këto çorape, – thoshte, – vjen dimri e nipat s’kanë çfarë të veshin.
Kërkush nuk dinte se për ç’nipa bënte fjalë. Se asnjë nuk mund të thoshte se ia njihte ata. Për të dihej se dhjetë vjet më parë e kishin sjellë këtu në një kasolle të braktisur, e cila, dikur, kishte shërbyer për të shitur zarzavate. Dhe se të shoqin e të dy djemtë ia kishin burgosur për politikë. Thuhej se mirë burri që i vdiq në burg, por djemtë ç’iu bënë?! E zonja nuk fliste. Ajo kishte kaluar me muaj të tërë në spitalin psikiatrik dhe shtrohej shpesh pesë vitet e para. Më pas iu bë kronike dhe nisi të gjejë karar me lopën. E kishte marrë mëshqerrë nga tufa në kohën kur po i shpinin në thertore për plan mishi. Dikush kishte thënë se është më mirë “për shoqërinë t’i japim një kafshë të merret me të sesa ta ushqejë kolektivi duke i paguar raportet”. Atëherë sapo kishte filluar të flitej për tufëzat dhe arëzat, këtë perestrojkë allashqiptare. Vonë u dëgjua të thuhej se dy djemtë e plakës kishin ikur në Greqi sapo qenë liruar nga burgu me ardhjen e demokracisë. Por për mëmë Marinë ata ishin martuar, madje ishin bërë edhe me fëmijë. Prandaj ajo përgjigjej:
– Ç’të bëj, s’po mbaroj dot këto çorape se vjen dimri dhe nipërit s’kanë çfarë të veshin…
Dhe po t’i thoshe se presim beharin, nënë Mari, ajo do të përgjigjej:
– E, për ç’behar thua, moj nuse, mua më therin kockat e pritet shi. Ja, shikoje, është nxirë tutje. Dimri i sivjetëm e hëngri beharin. Ai më parë ikën se vjen. Po mall që u rrit bari dhe lopa më jep qumësht.
Dhe po të hidhje shikimin tutje e të vëreje lart kaltërsinë, atëherë do të bindeshe se qe nxirë shpirti i kësaj fatkeqeje, jo qielli.
Thuhej edhe se gjatë natës e shthurte atë që plekste ditën. Nuk flitej gjë për shkakun. Por nuk qe e vështirë të merrej vesh arsyeja. Qe një Penelopë e kohës sonë. Ajo e grekëve priste me durim Odisenë, i cili më në fund do të kthehej në Itakë. Thjesht mëmë Marinë e gënjente mendja në atë pritje. E, kështu shtynte tutje ato vite-vetmie e në shoqëri me lopën, me të cilën ushqenin njëra-tjetrën, në një bashkëtingëllim të përsosur zoonoz.
Qëndronim të heshtur përpara portës metalike të oborrit.
Nga krahu i kundërt i shtëpisë dëgjohej një magnetofon, melodia e të cilit shkëputej që të luhej nga dikush me klarinë. Siç duket muzikanti kërkonte ta mësonte këngën nga kaseta e regjistruar. Melodia qe shumë e bukur dhe në atë vegël ajo merrte një ngjyrim tejet rrëqethës. Se dhe teksti i këngës ishte i goditur dhe jetësor:
Kur në gji na mbante nëna
Dhe në djepe duke tundur,
Gjumin e bënte me ëndrra,
Mos qante ndonjë nga çunat.
Dhe refreni vetëm me klarinë, pastaj teksti si ndriçues:
O vëllazëri, e ke kuptuar vonë,
Paske lindur për kusure,
Si një qyqe mbeti nëna jonë,
Pranë oxhakut si kërcure…
Mamasë sime i mbeti dora pezull, si copë akulli e ngrirë, te butoni i ziles në portë. Ajo ktheu kryet nga im atë dhe vështrimet e tyre thanë shumë. Për një shkak të ngjashëm i kishte thirrur tezja, por edhe fillikat ky refren i dhimbshëm mjaftonte të të trondiste për atë çfarë do të bisedohej aty. O Zot, ç’kohë po përjetonim!
Porta u hap dhe ndërsa motra e vëllezër u takuan e u përshëndetën si në mort me njëri-tjetrin, unë u ndala te vajza e dajës. Ajo ishte tetë vjeçe dhe m’u hodh në qafë me një libër të ilustruar në dorë.
– Liza në botën e çudirave, – më tha – është i bukur, xhaxhi Shpëtim?
Kështu më thërriste ajo, megjithëse unë për të isha djali i hallës. Për shkak të moshës ajo më fliste në emër dhe kishte kujdes të shtonte përpara edhe fjalën “xha”.
– Pse, s’e ke lexuar ende? – e pyeta.
– Jo, sapo e bleva, sot.
– Shumë i bukur, – i thashë vogëlushes.
Porta e madhe qe ende e hapur e ndonëse klarina stononte këtu e atje, teksti i këngës vinte pastër e dhimbshëm në veshët e mi, në shpirtin tim. Dhe si të mos mjaftonin gjithë këto uvertura, ja tani na shfaqet dhe Liza…
Kuturisa të merrem me diçka edhe për të mos zhgënjyer njomëzaken, por edhe për ta mposhtur atë dhimbje e pështjellim që po më zinte fytin, shkul e nga një shkul, si ai i së moshuarës, mëmës Mari. Prandaj e pyeta pa qenë shumë i përqendruar:
-Ti e di si e quajnë autorin?
– Po, xhaxhi Shpëtimi, Levis Karol. Ja ku është shkruar, – dhe ajo tregoi librin.
– Bukur, – thashë unë fjalën më parazitare që e përdorja sa herë zihesha gafil, dhe më duhej të përqendrohem te thelbi i bisedës.
– Atëherë mua s’më mbetet veçse të të shpjegoj se ku e ka marrë autori frymëzimin për të shkruar këtë libër kaq të veçantë.
Ajo e kuptoi se kjo nuk mund të thuhej ashtu, shpejt e shpejt e në këmbë dhe më tërhoqi me nxitim në cepin e një stoli të madh në oborr. Sytë i ndrisnin nga gëzimi. Dhe kishte të drejtë: do tumirej me diçka që nuk ishte shkruar në libër. Dhe një gjë e tillë do të lumturonte këdo në moshën e saj. Do të mësonte një gjë që s’e dinte askush nga shoqet e shokët e shkollës. Mbase edhe mësuesja mund të mos e dinte. Çudi iu duket? Xhaxhi Shpëtimi qe vetëm i saj. Dhe ajo e kishte atë djalë halle dhe se kur të shkonte në shkollë do të thoshte: djali i hallës, që edhe shkruan tregime, më ka thënë se…
– Mirë, pra, – fillova unë.
Në Afrikë është një ishull që e quajnë Mauricius. Tre shekuj më parë aty ka jetuar një zog që quhej Dronti. Anglisht: Dodo. Ky zog ishte si mjellmat. Fluturonte si ato, por me kalimin e kohës, për arsye ende të panjohura, krahët e tij nisën të zvogëlohen dhe… kjo racë zogjsh e humbi aftësinë për të fluturuar. Prandaj detarët që zbrisnin në ishullin Mauricius të parën gjuajtje që bënin për ushqim të freskët (pasi ata në det hanin vetëm konserva) ishte zogu i bukur Dronti. Dhe filluan t’i vrasin lehtësisht. Pa mëshirë. Një sot e një nesër. Një tani, një pastaj. Kështu, për ditë e javë të tëra. Se të shkretët zogj nuk mund të fluturonin e t’i shpëtonin masakrës. Kjo bëri që raca e fluturakut të bukur Dronti, më në fund, të zhduket fare.
– Dhe?
– Dhe shkencëtarët mezi kanë mundur të gjejnë e të ndërtojnë skeletin e tij. Një i tillë është në Oksford. Muzeu i këtij universiteti me famë ndodhet në Londër. Shkrimtari Levis Karol, që i donte kaq shumë zogjtë dhe pëllumbat, i prekur nga fati i tyre tragjik, shkroi librin: “Liza në botën e çudirave”.
Ledi kishte mbetur si e nemitur dhe sytë iu mbushën me lot. Unë e lashë në ngashërimin e saj, por nuk më shkonte mendja që ajo do të shpërthente me një pyetje asgjësuese:
– Pse janë kaq të këqij të rriturit, xhaxhi Shpëtimi? Pse janë kaq pa turp?
Unë u befasova. Nuk e di si do të reagonit ju përballë kësaj fëmije.
(VAZHDON NË PJESËN E TRETË)
